Чӗмпӗр облаҫӗнче И.Я. Яковлев ҫуралнӑранпа 170 ҫул тултарнипе ҫыхӑннӑ мероприятисен ярӑмӗ нарӑсӑн 4-мӗшӗнче Димитровградри «Восход» Культура керменӗнче тытӑнчӗ. Ку тӑрӑхри чӑвашсем Аслӑ Патриархӑмӑра халалланӑ Чӑваш чӗлхипе культурин кунне ҫӳллӗ шайра ирттерчӗҫ. Ҫакна чӑвашсене саламлама пынӑ Чӗмпӗр облаҫӗн кӗпӗрнаттӑрӗ Сергей Морозов та, Мелекесс район пуҫлӑхӗ Сергей Сандрюков та, УОЧНКА председателӗ Олег Мустаев та, салам сӑмахӗсемпе тата парнесемпе килсе ҫитнӗ ытти халӑхсен автономийӗсен пуҫлӑхӗсем те хӑйсен сӑмахӗсенче палӑртрӗҫ.
— Раҫҫейӗн тӗп хӗҫ-пӑшалӗ — халӑхсем, тӗн конфессийӗсем хушшинчи туслӑх. Пирӗн тӗллев ҫав туслӑха сыхласа, ҫирӗплетсе вӑйлӑ, ҫынсене телейлӗ пурӑнмалли регион туса хурасси. Чӑваш ҫынни регионти пур тытӑмра та вӑй хурать, ҫак Аслӑ халӑхран тухнӑ ҫынсем пирӗн регион чапне, сумне ӳстереҫҫӗ. Тӑван ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫинче Совет Союзӗн Геройӗ ятне 7 чӑваш, пӗри Мухтав орденӗн тулли кавалерӗ пулнине манмалла мар. И.Я. Яковлев ҫуралнӑранпа 170 ҫул ҫитнине палӑртнӑ май ҫакна каласшӑн, вӑл Чӗмпӗр ҫӗрӗ ҫинче чӑн-чӑн педагог пулса тӑнӑ, 150 ҫул каялла Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи халӑхсене ҫутта кӑларакан центр йӗркеленӗ.
Нурлат хулинче ҫуралса ӳснӗ чӑваш хӗрӗ Александра Цыганова ашшӗ-амӑшӗн чӗлхине пӗлмест пулин те чӑваш чӗлхине тӗпчет. Ҫакӑн пирки вӑл тӑрӑхри «Сувар» хаҫатра ҫырса кӑтартнӑ.
«Александра Хусанти федераллӑ университетӑн Халӑхсем хушшинчи ҫыхӑнусен факультетне пӗтернӗ», — тесе ҫырнӑ унта. Турцири Анкара университетӗнче вӗренме грант ҫӗнсе илсен востоковед-африканист должноҫне хӑварса ют ҫӗршыва вӗренме кайнӑ.
Турцири ӗҫтешӗсемпе пӗрле пулса вӑл Тутарстан чӑвашӗсемпе Чӑваш Енрисен уйрӑмлӑхне тӗпчет. Нумаях пулмасть аспирантка тӑван тӑрӑха информаци пуҫтарма килнӗ. Унччен асӑрхаман япаласем кӑсӑклантарнӑ ӑна. Александра Цыгановӑна ентешӗсем, вырӑнти Чӑваш наципе культура центрӗ пулӑшнӑ. Тӗпчев анлӑ та тӗплӗ пултӑр тесе Якуркелти фольклор ансамблӗпе ЧНКЦ хуплу пӗҫерсе, сӑра вӗретсех кӑтартнӑ.
Чӑваш наци вулавӑшӗн православи кӗнекин «Радонеж» центрӗнче Сӗнтӗрвӑрри епархийӗн епископӗ Игнатий (Суранов) чӑвашла тухакан хаҫат-журналсенче ӗҫлекен журналистсемпе ҫавра сӗтел ирттернӗ. Пуҫтарӑннисене вулавӑш директорӗ С.М. Старикова саламланӑ.
Игнатий Владыкӑна пӗлтӗр чӳк уйӑхӗн 20-мӗшӗнче епископа лартнӑ, ҫакна Мускаври Ҫӑлакан Христос чиркӗвӗнче чысланӑ. Шупашкар тата Чӑваш митрополине ертсе пыракан Варнава митрополит ӑна издательство тата ҫамрӑксемпе ӗҫлекен пайсене ертсе пыма хушнӑ.
— Чӑваш хаҫачӗсемпе журналӗсем православи чиркӗвӗн ӗҫӗ-хӗлне тӑтӑш ҫутатаҫҫӗ, тӗн кӗнекисем те тухсах пыраҫҫӗ, — палӑртнӑ Игнатий Владыка. — Паллах, ҫак ӗҫре йывӑрлӑхсем чылай тӗл пулаҫҫӗ. Журналистсене тата редакторсене тӗн пӗлӗвӗ ҫитменни тата чӑвашла терминсене тӗрӗс куҫарма пӗлменни чӑрмантарать. Ҫак ӗҫре эпир сирӗнпе таччӑнрах ӗҫлесшӗн. Йӑнӑшсем ан кайччӑр, чиркӳ вӗрентӗвне пӑсас марччӗ тесе тимлесшӗн эпир. Ҫитес вӑхӑтра тӑтӑш усӑ куракан терминсен стандартне хатӗрлесе сирӗн пата ҫитересшӗн.
Ҫавра сӗтеле хутшӑннисем чӑвашла Библие тепӗр хут пичетлесе кӑларас, чӑваш орфографии словарӗнче тӗн сӑмахӗсене тата пӗлтерӗшӗсене тӗрӗс ҫырас, Чӑваш наци телерадиокомпанийӗн передачисенче чиркӳ пурнӑҫне тата анлӑрах ҫутатас ыйтусене хускатнӑ.
Тинех пулчӗ! «Пятерочка» лавкка чӑвашланчӗ. Ку куҫарусене гуманитари институтӗнче ҫулталӑк каяллах хатӗрлесе панӑччӗ. Вӑхӑт иртсе пынӑ май (саккаслаканӗ — ҫав лавккасем валли пӳлӗмсене хатӗрлекен организаци) сайт ятӗнчен ҫыру та ҫырасшӑнччӗ — вӗсене хатӗрлесе панӑ куҫарусемпе хӑҫан усӑ курӗҫ-ши тесе ыйтасшӑнччӗ. Куҫарусемпе районта уҫакан лавккасенче кӑна усӑ курасси те шиклентеретчӗ. Ак халӗ вара, ҫулталӑк иртнӗ хыҫҫӑн, чӑвашла куҫарусем тинех пурнӑҫа кӗнӗ иккен.
Савӑнмалла кӑна. «Пятерочка» хуҫисене ырӑ сӑмахпа асӑнмалла, мухтамалла. Кам та пулин ҫак ӗҫе тӑваех пуль тетӗп. Унсӑрӑн хамӑра хисеплеме те кирлӗ мар.
Халӑх тетелӗнче вырнаҫтарнӑ сӑнсем ҫине «Пӑтӑ, кумаляк» ҫырни лекнӗ. Шӑп ҫак сӑн самай калаҫу пуҫарчӗ те. Пурне те «кумаляк» сӑмах мӗне пӗлтерни кӑсӑклантара пуҫларӗ. «Кумаляк» маншӑн тутарла пек илтӗнет», — текенни те тупӑнчӗ. Ку сӑмах чылайӑшне интереслентерсе янӑран ун пирки пӗчӗк тӗпчев ирттерес терӗм.
«Хлопья» тенӗ чухне, паллах, сӑмах «овсяные хлопья» пирки пырать. Ун куҫарӑвӗ М.
Чӑваш Енӗн тӗп хулинчи Университет урамӗнчи 34-мӗш ҫуртра юсав ӗҫӗсем ирттернӗ хыҫҫӑн уҫӑлнӑ «Пятёрочка» лавккара кӑтартмӑшсене вырӑсла кӑна мар, чӑвашла та ҫырса хатӗрленӗ. Кун пирки Чӑвашсен «Хавал» пуҫару ушкӑнӗ «Контактра» халӑх тетелӗнчи хӑйсен ушкӑнӗнче хыпарланӑ.
«Шупашкарти Университет урамӗн 34-мӗш ҫуртӗнчи ҫӗнӗтсе уҫӑлнӑ «Пятёрочка» лавккара кӑтартмӑшсене чӑвашла та тунӑ! Питӗ паха тата хисеплемелли япала!» — ҫапларах хакланӑ ку ӗҫе халӑх тетелӗнче, унпа пӗрлех сӑн ӳкерчӗксем те вырнаҫтарнӑ.
Лавкка хуҫисен ӗҫне мухтаса та ырласа 116 ҫын «килӗшет» палла пусма, 19 ҫын хӑйӗн страницине куҫарса лартма ӗлкӗрнӗ те ӗнтӗ. Хӑшӗ-пӗри вара комментари те хӑварма ӳркенмен. Акӑ, сӑмахран, Оксана Антонова: «Пятёрочка» маттур. Пирӗн район центрӗнче те кӑтартмӑшсем тутарла тата вырӑсла (Тутарстанра)» — тесе ҫырнӑ.
Тутар Республикинчи Ҫӗпрел районне ертсе пынӑ чӑваша, 41 ҫулти Александр Шадрикова, регионӑн экологипе ҫутҫанталӑк министрне лартнӑ. Кун пирки Тутарстан Президенчӗ Рустам Минниханов ятарлӑ хушу кӑларнӑ. Ҫапла хыпарлать регион ертӳҫин пресс-служби.
Палӑртса хӑварар, чӑвашла та, тутарла та шакӑртаттарса калаҫакан Александр Шадриков Ҫӗпрел районне кӗрекен Кивӗ Ҫӗпрел салинче ҫуралнӑ. Хусан патшалӑх педагогика институтӗнче физикӑпа математика учительне вӗреннӗ, И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университетӗнче ӑс пухса юрист дипломне алла илнӗ. 2013 ҫулхи ака уйӑхӗнче ӑна Ҫӗпрел муниципалитет районӗн пуҫлӑхне лартнӑ, вырӑнти канашӑн председательне суйланӑ. Вӑл — саппасри лейтенант та. Авланнӑ. Мӑшӑрӗпе икӗ ывӑла ура ҫине тӑратать. Ачисем иккӗшӗ те тӑван чӗлхене манман, тутарла та таса калаҫаҫҫӗ.
Чӑваш Енри наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ Пушкӑртстанра чӑваш чӗлхипе литературине вӗренмелли кӗнекесем ҫителӗксӗррине тӳре-шарана пӗлтернӗ. Шкулта чӑвашла вӗрентмелли кӗнекесемпе тивӗҫтерменнине унтисем систернӗ иккен.
Ҫавӑн хыҫҫӑн «Ирӗклӗх» хастарӗсем Чӑваш Республикин вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин министрӗ тата Чӑваш кӗнеке издательствин пуҫлӑхӗ ячӗпе электрон ҫыру шӑрҫаланӑ.
«Шкул ачисене йӗркеллӗ вӗренӳ кӗнекисемпе тӳлевсӗррӗн те ҫителӗклӗн тивӗҫтерессишӗн патшалӑх яваплӑ», — тенӗ ҫырура.
Пушкӑртстанрисем «Ирӗклӗхе» шкулсенче 1990, 2003-мӗш ҫулсенче пичетленсе тухнӑ кӗнекесемпе усӑ курнине, кашни ачана кирлӗ чухлӗ кӗнеке ҫитменнине пӗлтернӗ иккен.
«Чӑваш нацин пысӑк пайӗ республика тулашӗнче пурӑнать. [...] Чӑваш чӗлхипе литературине тивӗҫлӗн вӗренме те пултарайман чӑваш халӑхӗн пуласлӑхӗ те иккӗленӳллӗ», — шухӑшне палӑртнӑ «Ирӗклӗх».
«Шупашкарта тата Ҫӗрпӳ районӗсенче ҫӳрерӗм, пуш уйӑхӗн 18-мӗшӗнче суйлав пуласси ҫинчен ниҫта та пӗлтерӳсем курмарӑм. Лавккасенче, киосксенче Президент суйлавӗ пирки пӗр экземпляр саккун та асӑрхамарӑм — вырӑсла та, чӑвашла та. Чӑваш Республикин Тӗп суйлав комиссийӗ саккуна, пӗлтерӳсене чӑвашла кӑларма укҫа ыйтнӑ-ши? Чӑваш радиовӗпе те, телекуравӗпе те пӗлтерӳсем вырӑсла ҫеҫ», — ҫапла ыйтса ҫырнӑ иккен республикӑра тухса тӑракан «Хыпар» хаҫата Алексей Бойков ятлӑ ҫын.
Журналистсем ыйту хуравне шыраса Чӑваш Енӗн Тӗп суйлав комиссийӗпе ҫыхӑннӑ. Асӑннӑ суйлав комиссийӗн секретарӗ Сергей Тарасов ку ыйтӑва анлӑн хуравланӑ-ха. Чӑвашла пӗлтерменнин тӗшши ҫакӑнта-мӗн: «Халӗ федерацин суйлав кампанийӗ пырать. Ӑна РФ Тӗп суйлав комиссийӗ йӗркелет, ҫавӑнпа пӗтӗм материала, пӗлтерӳсене, видео- тата аудиороликсене Мускавра хатӗрлеҫҫӗ, эпир вӗсен трансляцийӗсене тивӗҫтеретпӗр. Енчен те регион шайӗнчи суйлав пулнӑ тӑк информаци материалӗсене эпир хамӑрах хатӗрлӗттӗмӗр, ҫав шутрах — чӑвашла та», — ӑнлантарнӑ ЧР Тӗп суйлав комиссийӗнче.
Чӑваш Республикинчи наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ Чӑваш ен патшалӑх чӗлхин, чӑваш чӗлхин, саккунлӑ статусне ҫирӗплетес, чӗлхе саккунлӑхне аталантарас тӗллевпе Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗн Председательне И.Б. Моторина ҫакна пӗлтерет.
Чӑваш Республикин «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» 2003 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 25-мӗшӗнчи 36 №-лӗ саккуннӗн 5 статьипе килӗшӳллӗн Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗ ҫак Саккунпа килӗшӳллӗ чӗлхесемпе наукӑпа практикӑра усӑ курмалли тата аталантармалли йӗркене палӑртать.
Паянхи куна, чӗлхе саккунне 15 ҫул каялла йышӑннӑ пулин те, Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗ чӗлхесемпе наукӑпа практикӑра усӑ курмалли тата аталантармалли йӗркене ҫирӗплетмен.Чӑн та, Чӑваш Республикинче ҫак йӗрке ҫук пулни куҫкӗрет. Ахӑртнех, йӗркесӗрлӗхӗн сӑлтавӗсенчен пӗрри - Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗ чӗлхе саккунӗпе килӗшӳллӗ чӗлхесемпе наукӑпа практикӑра усӑ курмалли тата аталантармалли йӗркене палӑртманни.
Палӑртса хӑваратпӑр, «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ 2017-мӗш ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗн 14-мӗшӗнче Интернет тетелӗнче чӗлхе саккунлӑхӗ ӑслӑлӑх ӗҫӗнче мӗнле шайра пулнине кӑтарста тишкерӳллӗ статья кӑларчӗ.
Статьяна ак ҫапларах пуҫлас терӗм. Вӑт пур ӑславра танлаштарулӑх теорийӗ текен япала (СТО). Урӑхла ӑна релятивизм теорийӗ теҫҫӗ. Ӑна, унӑн никӗсӗсене, вӑтам шкулта вӗрентеҫҫӗ. Ҫав теорие пуҫласа яраканӗ тесе Альберт Эйнштен текен ҫынна палӑртаҫҫӗ.
Анчах та халӗ, ӑслав историне тӗплӗнрех тишкернӗ май, никӗсре урӑх ӑславҫӑсем те пулни курӑнать. Урӑхла каласан, хӑшпӗр никӗслевҫӗсене тивӗҫсӗрех манса хӑварнӑ иккен.
+2.3 °C